Alimenty od byłego małżonka. Kiedy i komu przysługują?

 

Wystąpienie z pozwem rozwodowym staje się jedynym wyjściem, gdy małżonkowie uznają, że nie łączą ich już wspólne sprawy, a trwanie w nieudanym związku nie daje żadnych szans na zmianę sytuacji. Jeśli sąd podzieli to przekonanie, dochodząc do wniosku, że rozkład wszystkich więzi między małżonkami – ekonomicznych, fizycznych oraz gospodarczych – ma charakter zupełny i trwały, a na orzeczeniu rozwodu nie ucierpi dobro małoletnich dzieci, małżeństwo formalnie przestanie istnieć. Zakończenie związku małżeńskiego wskutek uzyskania wyroku w sprawie rozwodowej oznacza całkowitą zmianę relacji łączących małżonków, którzy rozpoczynają zupełnie nowy etap swojego życia i z punktu widzenia przepisów stają się dla siebie zupełnie obcymi ludźmi. Mimo takiego stanu rzeczy obie osoby wciąż mają wobec siebie obowiązek alimentacyjny, którego wymiar i czas, w jakim pozostaje w mocy, będzie różny, w zależności od tego, jakie okoliczności przyczyniły się do ustania małżeństwa oraz tego, czy były one badane w trakcie rozprawy, a także od stanowiska, które skład orzekający zajął w tej sprawie, ogłaszając wyrok. Przyjrzyjmy się bliżej konsekwencjom wyroku rozwodowego w zakresie możliwości ubiegania się o alimenty od byłego małżonka i sprawdźmy, co się z tym wiąże.

Możliwość ubiegania się o alimenty a rozwód z orzekaniem o winie lub bez

Wraz z uprawomocnieniem się wyroku rozwodowego zerwaniu ulegają wszystkie więzi łączące małżonków. Posiadany przez obie osoby w czasie trwania związku majątek wspólny przestaje istnieć i może zostać podzielony między byłych małżonków w oddzielnym postępowaniu lub na drodze ugody. Byli małżonkowie nie dziedziczą już po sobie, a od tego momentu mogą także bez przeszkód zawrzeć nowy związek małżeński. W zależności od sytuacji po uzyskaniu rozwodu małżonkowie będą jednak musieli kontaktować się ze sobą w sprawie wspólnych nieletnich dzieci – o ile oboje zachowali pełną władzę rodzicielską lub sąd nakazał konsultowanie niektórych decyzji. Rozwód nie kończy także obowiązku wzajemnej pomocy trwającego podczas małżeństwa i przedłuża go w formie możliwości ubiegania się o alimenty. Zasady, na jakich można to uczynić, zależą jednak ściśle od tego, czy w trakcie sprawy rozwodowej sąd badał kwestie winy małżonków za rozpad pożycia.

Dokładne sprawdzanie okoliczności, w jakich doszło do osłabienia, a wreszcie zerwania więzi między małżonkami wynika z obowiązujących przepisów. Sąd ma obowiązek ustalenia, które z małżonków i w jaki sposób przyczyniło się do całkowitego rozpadu pożycia. Badanie winy małżonków może jednak zostać wyłączone, jeśli przy składaniu pozwu i odpowiedzi na niego lub w trakcie sprawy rozwodowej złożą oni przed sądem wnioski o niezajmowanie się tą kwestią. Warto pamiętać, że ustalanie czy i w jakim stopniu obie strony przyczyniły się do zaistniałej sytuacji, wiąże się z przedstawianiem osobistych informacji, dotyczących życia intymnego, własnych zachowań i reakcji, co często będzie dużym obciążeniem emocjonalnym. Strona, która dąży do wykazania winy współmałżonka, musi zaprezentować wiarygodny materiał dowodowy potwierdzający zdarzenia, na które się powołuje. W zależności od decyzji składu orzekającego w grę mogą tu wchodzić różne dowody od materialnych – nagrań, dokumentów, zdjęć – po zeznania świadków, w tym zwykle osób, z którymi małżonków łączyły bliskie relacje.

Jeśli któreś z małżonków lub oboje nie złożą wniosku o rozwód bez orzekania o winie, w wyroku sąd określi, które z nich i w jakim stopniu przyczyniło się do rozpadu małżeństwa. Po ocenie materiału dowodowego sąd może uznać, że żadne z małżonków nie przyczyniło się do zaniku łączących ich więzi – np. wówczas, gdy do rozwodu doszło wskutek okoliczności obiektywnych np. wyjazdu do pracy w znacznie oddalonym miejscu – i stwierdzić, że oboje są niewinni. Sąd może też uznać, że obie osoby swoim zachowaniem przyczyniły się do rozpadu pożycia albo zdecydować, że wyłączną winę można przypisać jednemu z małżonków np. w sytuacji, gdy doszło do zdrady.

Kto i o jakie alimenty może się ubiegać po wydaniu wyroku rozwodowego?

Ponieważ zakończenie małżeństwa nie kończy obowiązku wzajemnej pomocy między małżonkami automatycznie po uprawomocnieniu wyroku, małżonkowie mogą składać pozwy o zasądzenie na ich rzecz alimentów od byłego współmałżonka. Możliwość złożenia pozwu istnieje zarówno po ogłoszeniu wyroku w oddzielnym postępowaniu, jak i trakcie sprawy rozwodowej, jeśli strona złoży odpowiedni wniosek. Alimenty mogą zostać przyznane w dwóch sytuacjach – gdy jedno z małżonków znajdzie się w stanie niedostatku albo wówczas, gdy dojdzie do pogorszenia jego sytuacji materialnej. Obie możliwości zależą jednak od tego, czy sąd orzekał o winie, czy też nie oraz co postanowił w tym zakresie. W przypadku, gdy sąd nie orzekał o winie, uznał, że winne są obie strony albo zdecydował, że nikt nie ponosi winy, o alimenty z tytułu stanu niedostatku mogą wnosić oboje byli współmałżonkowie. Taką możliwość ma również osoba, która nie została uznana za wyłącznie winną rozpadu małżeństwa. Inaczej wygląda sytuacja ubiegania się o alimenty wskutek pogorszenia się własnej sytuacji materialnej – z takim pozwem może wystąpić tylko osoba, która nie została uznana przez sąd za wyłącznie winną rozpadu małżeństwa.

Trzeba podkreślić, że alimenty zasądzane na rzecz byłego małżonka są zupełnie odrębne od alimentów, o które może wystąpić osoba sprawująca opiekę nad wspólnym dzieckiem. W takiej sytuacji w grę wchodzą zupełnie inne przesłanki – alimenty wynikają tu z obowiązku zapewnienia odpowiednich warunków swoim dzieciom, a ich wysokość uwzględnia potrzeby dziecka oraz możliwości zarobkowe rodzica i jego status materialny. Między alimentami na dziecko oraz płaconymi na rzecz byłego małżonka istnieją jednak podobieństwa w tym sensie, że oba świadczenia mogą zostać zmienione na wniosek zobowiązanego lub byłego małżonka albo rodzica opiekującego się dzieckiem. Wysokość alimentów ustalona przez sąd może więc zostać zmniejszona lub podwyższona, jeśli strona wykaże, że zmianie uległy istotne okoliczności z nimi związane.

Alimenty w sytuacji niedostatku

Alimenty w sytuacji niedostatku mogą zostać przyznane jedynie w określonej sytuacji. Sąd może je zasądzić wówczas, gdy strona składająca pozew wykaże, że jej sytuacja materialna usprawiedliwia ich otrzymywanie. Termin niedostatku nie jest precyzyjnie zdefiniowany, więc w każdej sprawie sąd musi szczegółowo ocenić czy zachodzą przesłanki do ich przyznania. Za stan niedostatku uważa się sytuację, w której osoba nie jest w stanie w pełni zaspakajać swoich uzasadnionych potrzeb materialnych. Oznacza to, że alimenty mogą być przyznane zarówno w sytuacji, gdy strona nie posiada żadnych środków na swoje utrzymanie, jak i wtedy, kiedy są one niewystarczające. Ważną okolicznością jest także fakt, że występujący o alimenty nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb materialnych samodzielnie – może tu chodzić o brak możliwości zarobkowania z powodu choroby lub wieku, ale także poziom kompetencji zawodowych, które nie pozwalają na uzyskiwanie odpowiedniego do potrzeb poziomu zarobków, czy wreszcie sytuację życiową związaną z koniecznością opieki nad wspólnymi dziećmi.

Sąd decydując o przyznaniu alimentów w sytuacji niedostatku, bada nie tylko możliwości uzyskiwania dochodów przez stronę składającą pozew, ale również analizuje określane przez nią usprawiedliwione potrzeby. Przyjmuje się, że zazwyczaj składają się na nie środki na zapewnienie sobie mieszkania, opłaty za dostarczane media – wodę, prąd i gaz, zakup jedzenia i opału na zimę. W przypadku osób chorych za uzasadnione potrzeby mogą zostać uznane wydatki na niezbędne leki oraz konieczny sprzęt medyczny lub rehabilitacyjny. To, czy konkretny wydatek można zaliczyć do usprawiedliwionych potrzeb, zależy od oceny sądu, który zawsze bierze pod uwagę to, czy są one odpowiednie do wieku oraz stanu zdrowia osoby ubiegającej się o alimenty.

Trzeba pamiętać, że ocena możliwości zapewnienia sobie samodzielnego utrzymania nie zależy tylko od potencjalnych dochodów, jakie może uzyskać składający pozew, ale również od posiadanego przez niego majątku. Osoba, która posiada ruchomości lub nieruchomości, które może sprzedać, najprawdopodobniej nie uzyska świadczenia.

Możliwość ubiegania się o alimenty związane ze znalezieniem się w stanie niedostatku trwa przez 5 lat od momentu uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. W uzasadnionych przypadkach czas ten może zostać przez sąd wydłużony. Ocena okoliczności także w tym przypadku należy do sądu, jednak najprawdopodobniej stanie się tak, jeżeli podczas trwania 5-letniego okresu obowiązku alimentacyjnego uprawniony do alimentów ciężko zachoruje, utraci możliwość wykonywania pracy zarobkowej wskutek niepełnosprawności lub nie będzie mógł uzyskać świadczeń emerytalno-rentowych z uwagi na okresy nieskładkowe, w których zajmował się wychowywaniem małoletnich dzieci. Alimenty wygasają w momencie zawarcia kolejnego związku małżeńskiego przez osobę uprawnioną do ich otrzymywania.

Alimenty ze względu na pogorszenie się stopy życiowej

O alimenty z powodu pogorszenia się stopy życiowej w wyniku rozwodu może występować tylko strona, która została uznana za niewinną, a całkowitą winą za rozpad małżeństwa został obarczony jej były współmałżonek. Alimenty mogą zostać przyznane wówczas, gdy strona składająca pozew wykaże, że rozwód jest przyczyną jej gorszej sytuacji materialnej, a jej poziom życia byłby znacznie lepszy wówczas, gdyby małżeństwo nie zostało zakończone. Pogorszenie się sytuacji materialnej wskutek rozwodu powinno być istotne, choć nie musi mieć związku ze stanem niedostatku. Alimenty uzyskiwane w związku z pogorszeniem się stopy życiowej są zwykle ustalane na takim poziomie, by zapewnić lepsze warunki niż tylko związane z możliwością uniknięcia stanu niedostatku, a jednocześnie osoba zobowiązana do ich płacenia nie może zostać przymuszona do utrzymywania byłego współmałżonka na takim samym poziomie życia, jak własny.

Przy ustalaniu wysokości alimentów sąd w każdym przypadku bierze pod uwagę nie tylko potrzeby osoby, która się o nie ubiega, ale również możliwości strony, która ma zostać zobowiązana do ich płacenia. Kwota alimentów musi uwzględniać poziom zarobków zobowiązanego, jednak nie chodzi tu o faktycznie uzyskiwane przychody, a o potencjał związany z zawodem, poziomem kompetencji i doświadczeniem strony.

Możliwość ubiegania się o alimenty z tytułu pogorszenia się sytuacji materialnej od małżonka uznanego za wyłącznie winnego wygasa w dwóch przypadkach – w razie śmierci jednej z osób tj. uprawnionego lub zobowiązanego, a także wówczas gdy osoba uprawniona zawrze kolejny związek małżeński. Małżeństwo zobowiązanego nie ma w takim przypadku znaczenia, choć fakt ten może mieć wpływ na ewentualne zmniejszenie zobowiązania, zależy to jednak od oceny sądu.

Ustalenie alimentów nie musi odbywać się na drodze sądowej. W każdej sytuacji byli małżonkowie mogą dojść do porozumienia w tej sprawie i podpisać między sobą umową alimentacyjną na wynegocjowanych warunkach. Nie oznacza to jednak rezygnacji czy zrzeczenia się swoich praw na drodze sądowej. Warto dodać, że przyznanie alimentów w postępowaniu sądowym zawsze wymaga aktywności ze strony zainteresowanej ich otrzymaniem i zgłoszenia stosownego wniosku w pozwie lub w trakcie postępowania rozwodowego, a także po ogłoszeniu wyroku z zachowaniem odpowiedniego terminu, po którym obowiązek alimentacyjny wygasa.